Instytut Bałtycki w Gdyni.

Zamieszczony tekst jest próbą syntetycznego zaprezentowanie działań Instytutu w czasie jego istnienia, a w szczególności jego gdyńskiego okresu w latach 1937 – 1939. Wcześniej Instytut ten - w latach 1926 – 1931 funkcjonował w ówczesnej stolicy województwa Pomorskiego w Toruniu.

Powołano go z inicjatywy Władz Centralnych z zadaniami politycznymi, gospodarczymi, naukowymi i kulturalnymi o charakterze „lądowo – morskim”. Miał też inspirować i podejmować prace naukowo – badawcze i patriotyczno – propagandowe, a także popularyzatorskie. Jego działalność stanowić miała swoistą bazę, na której funkcjonować miały inne instytucje i organizacje położone na Wybrzeżu i jego najbliższym zapleczu.

W tym celu organizowano tematyczne zjazdy naukowe dotyczące spraw pomorskich – o czym pisałem już w nr 1/2000 w miesięczniku „Pomerania”.

Intensyfikacja działalności Instytutu nastąpiła po 1931 roku, kiedy to oddział Instytutu przeniósł się do Gdyni. Od tego momentu nastąpiło zacieśnienie współpracy z władzami miejskimi Gdyni, a także z instytucjami portowo – żeglugowymi i kulturalnymi naszego miasta.

Kierownictwo Instytutu doceniało wagę zlokalizowania jego oddziału w Gdyni, czego dowodem wypowiedź zastępcy dyrektora Instytutu mgr Józefa Bieniasza w „Wiadomościach Literackich” (nr 27 1936), gdzie pisze:

„Gdynia jako pierwszy port na Bałtyku musi więc reprezentować całą Polskę nie tylko pod względem gospodarczym, ale także w zakresie dorobku naukowo – kulturalnego, musi pokazać wszystko, co Polska ma najlepszego...”

Czynione starania o przeniesienie całego Instytutu do Gdyni uwieńczone zostały powodzeniem w 1937 roku, wtedy to wszystkie agendy Instytutu (z wyjątkiem Wydziału Pomorzoznawstwa) przeniesione zostały do Gdyni, i zajęły lokum przy ul. Świętojańskiej 23.

Korzyści z tego przeniesienia były bezsporne. Wzrósł prestiż miasta, a Instytut zyskał na znaczeniu ponad regionalnym i międzynarodowym.

Instytutem kierował dr Józef Borowik – geograf i ichtiolog, który od początków swojej naukowej kariery zajmował się sprawami rybołówstwa. Pod jego kierownictwem – już w Gdyni – Instytut wydał szereg opracowań naukowych z zakresu etnografii, historii i polityki. Pracownicy Instytutu opublikowali też szereg artykułów naukowych i popularno – naukowych o tematyce morskiej i etnografii oraz rolnictwa pomorskiego.

Wyrazem współpracy międzynarodowej Instytutu był wydany jeszcze w Toruniu w 1935 roku, kwartalnik w języku angielskim pt. „Baltic Countries”. W Gdyni poszerzono zakres tego czasopisma z równoczesną zmianą tytułu na „Baltic and Scandinavian Coutries”. Czasopismo to pozyskało do współpracy licznych uczonych ze środowisk uniwersyteckich w kraju i za granicą.

Od marca 1937 roku Instytut zaczął wydawać bardziej popularny kwartalnik dla przeciętnego czytelnika – był to „Jantar”, wydawany po polsku. Jego celem było popularyzowanie wiedzy o morzu i Pomorzu.

Poza pracą wydawniczą Instytut prowadził także czytelnię udostępnioną gdyńskiej inteligencji i młodzieży gimnazjalnej. Biblioteka Instytutu liczyła ponad 8000 tomów. Bibliotekę tę stale uzupełniano o nowe wydawnictwa krajowe i zagraniczne. Biblioteka Instytutu była najlepszym i największym zbiorem literatury o tematyce morskiej w kraju.

Jesienią 1937 roku z inicjatywy mgr J. Bieniasza zorganizowano w Gdyni Towarzystwo Przyjaciół Nauki (TPN). Inauguracja działalności TPN nastąpiła z końcem stycznia 1938 roku. W skład zarządu Towarzystwa weszły takie postaci jak dr Józef Kulikowski, dr de Teiseyre, mgr Bieniasz i inni. Utworzono kilka sekcji naukowych między innymi prawniczą, humanistyczną, przyrodniczą, medyczną, kultury teatralnej i inne.

Docelowym zamierzeniem TPN było – poza innymi – wydanie biblioteki pisarzy kaszubskich, którą zainaugurować miał tom poświęcony Derdowskiemu. Równolegle TPN organizowało odczyty i wieczory dyskusyjne na wiele tematów. Tylko w 1938 roku odczytów takich zorganizowano 14. W roku następnym tę pożyteczną działalność kontynuowano. Również Instytut i TPN zorganizowały cykl tak zwanych prelekcji profesorskich zwanych także „piątkami uniwersyteckimi”. Wykłady z tego cyklu odbywały się w gdyńskiej Izbie Przemysłowo – Handlowej, przy ul. 10 – lutego 24. W roku 1937 ciekawy odczyt o Biskupinie wygłosił tu znany poznański archeolog Józef Kostrzewski.

W połowie 1938 roku, gdyńskie środowiska intelektualne doprowadziły do konferencji z udziałem centralnych władz państwowych. Jej celem było uruchomienie w Gdyni Studium Ekonomiczno – Morskiego na prawach wyższej uczelni. Działania te popierali zarówno miejscowi działacze TPN jak i lokalna prasa.

Z wcześniejszymi o rok reminiscencjami na temat utworzenia w Gdyni wyższej uczelni, wręcz uniwersytetu, spotkać się można było już u pana Grzegorza Winogrodzkiego, który w swoim rymowanym „przewodniku” po Gdyni na str. 29 tak pisze (na blogu więcej o przewodniku część 1, część 2):

„...Dziś nie ma emigracji, i obóz wspaniały

mógłby uniwersytet pomieścić tu cały.

Dla podniesienia bowiem autorytetu

nauki polskiej brak nam uniwersytetu.”

Ów wspomniany przez autora „obóz wspaniały”, który wskazuje na miejsce zlokalizowania uniwersytetu w tak zwanym Etapie Emigracyjnym na Grabówku. Tyle tytułem dygresji...

Środowisko skupiające się wokół Instytutu Bałtyckiego i TPN było pełne inicjatywy i twórczych pomysłów. Wacław Sieroszewski – teraz mieszkaniec Gdyni – wspierany przez Polską Akademię Literatury oraz Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, zorganizował wakacyjny Instytut Sztuki. Kierował nim znany pisarz Michał Rusinek, a siedziba tego Instytutu znalazła dla siebie miejsce w gmachu Szkoły Morskiej. Kursanci rekrutowali się z terenu całej Polski i z roku na rok ich przybywało. Wykładali tu T. Boy, M, Dąbrowska, Z Nałkowska, M. Kuncewiczowa i wiele innych znanych osób.

Z kolejną inicjatywą wystąpił artysta malarz Zygmunt Cywiński, który zorganizował w Gdyni „wieczory czwartkowe”. Ich tematem była literatura, muzyka i plastyka. W sumie wieczorów takich było około 90, a prelekcje wygłosili między innymi M. Wańkowicz, M. Zaruski, Z. Kossak i wielu innych.