Gdyńskie przemilczane dzielnice, osiedla i kolonie

Na tylnej okładce "Rocznika Gdyńskiego" (nr. 14 z 1999 roku) zamieszczono schemat gdyńskich dzielnic autorstwa Grzegorza Leszczuka wraz z datami przyłączenia ich do Gdyni. Już pobieżny jego przegląd daje sporo informacji o przestrzennym rozwoju miasta, który trwał od roku 1925 wraz z przyłączeniem Oksywia, do 1975 kiedy przyłączono Chwarzno i Wiczlino. Skomentowanie całego schematu mogłoby stanowić treść osobnego artykułu, a to z kolei wiązałoby się z powtarzaniem treści zawartych w opracowaniach takich autorów jak Małkowski czy Ostrowski, a także niektórych haseł "Encyklopedii Gdyni".

W tym kontekście zdecydowałem się na uzupełnienie omawianego schematu o znane mi, a pominięte osiedla i kolonie wchodzące w skład dzielnic Gdyni. Uznałem, że takie podejście do tematu ocali je od zapomnienia i posłuży do zachowania wiedzy o nich dla kolejnych pokoleń gdynian.

Zacznijmy od dzielnicy najlepiej mi znanej - od Cisowej. Obecna Cisowa to "zlepek" kilku przyczółków, zabudowań i "dzielnic" czy osiedli. Na ten temat pisałem już gdzie indziej, dlatego tutaj tylko przypomnę pewne sprawy. Stara Cisowa, czyli Ćmirowo, to rejon ulic: Pszenicznej, Owsianej, Zbożowej, po zalesione wzgórza powyżej cisowskiego cmentarza. Z biegiem lat, a szczególnie w pierwszej połowie XX wieku w Ćmirowie powstała luźna zabudowa Cisowej, powstał tak zwany Babski Figiel, Strasznica, Cisowskie Pustki, a po drugiej stronie torów kolejowych Meksyk. W okresie późniejszym w rejonie Strasznicy wybudowano "za Gierka" osiedle Sibeliusa, a na polach uprawnych pomiędzy ul. Owsianą a Zbożową powstało skupisko wieżowców i pawilonów handlowo-usługowych. Przeobrażeniu uległo też samo Ćmirowo, głównie na skutek przeprowadzenia tędy dwupasmowej ul. Morskiej oraz licznych wyburzeń starej zabudowy.

Podobnej transformacji uległa Chylonia, która przez minione 100 lat zmieniła się nie do poznania. Stara Chylonia, ta z rejonu ul. Św. Mikołaja i Wiejskiej rozrosła się we wszystkich kierunkach. Już w okresie przedwojennym Chynonia wchłonęła Demptowo, częściowo tereny przy ul. Kartuskiej (później tzw. osiedle Gniewska), a po przeprowadzeniu ul. Morskiej, po obu stronach jej stronach wyrosły bloki i wieżowce. Enklawą, a raczej rodzajem skansenu pozostała część Meksyku aż po Pogórze Dolne. Mówiąc o Chyloni pamiętać warto o dwóch koloniach stanowiących integralną część tej dzielnicy o Kolonii Kolejowej i Kolonii Lotniczej. Pierwsza znajdowała się ona za torami kolejowymi koło przystanku SKM Gdynia Grabówek, na wysokości dawnego kina "Promień" (za PRL-u mieściła się tam między innymi dyrekcja "Warsu - Wagonów", dysponenta wagonów sypialnych i restauracynych). Z kolei Kolonia Lotnicza leżała pomiędzy Demptowem, a Cisowskimi Pustkami. Kolonia ta składała się z kilkunastu domów kilkurodzinnych wybudowanych przez Niemców dla ich lotników służących na lotnisku w Rumi i w Torpedowni  na Babich Dołach.

Innym "reliktem" pochodzącym aż z lat 20. XX wieku jest kilka domków przy ulicy Wiejskiej  jej styku z ulicą Hutniczą. Dawniej prowadził tędy "skrót" w kierunku na Oksywie, a potocznie nazywano go "chylońskimi łąkami". Stąd było blisko do portu i stoczni, więc zamieszkiwali tam robotnicy i urzędnicy tych instytucji. Domy te miały charakter substandardowy, czyli bez elektryczności, bieżącej wody i kanalizacji, sprawiało to, że czynsz za mieszkania (zwykle dwuizbowe to jest pokój z kuchnią) był bardzo niski.

Pomiędzy Starą Chylonią a Grabówkiem (rejon Nowej Gdyni), w kierunku na zalesione pagórki, powstały Leszczynki I i II. Dalej na wzgórzu znalazły się slumsy (później nazwane Wzgórzem Komuny Paryskiej), które "zamaskowane" od strony ul. Morskiej przez bloki i w ograniczonej wersji przetrwały do dziś.

W śródmieściu oryginalnym zabytkiem z czasu budowy portu na tak zwanych Oksywskich Piaskach jest Kolonia Rybacka położona przy ul. Waszyngtona (dawna ul. Nadbrzeżna). To tutaj wykwaterowano na początku lat 20. XX wieku rodziny rybaków z terenów niezbędnych do budowy portu.

Po przeciwnej stronie śródmieścia, tam gdzie kończy się ul. Świętojańska, idąc od strony Orłowa znajdował się przysiółek św. Jana. Dawniej był tu zajazd, kilka zabudowań, studnia i rozstaje dróg - jedna wiodąca w kierunku Wejherowa i druga na Oksywie. Ta ostatnia to obecnie główna ulica śródmieścia, czyli ul. Świętojańska. O istnieniu przysiółka świadczy również figura św. Jana i kilka starych lip, o czym już kiedyś wspominałem. Nieco dalej, po drugiej stronie torów w kierunku Małego Kacka, nieopodal ulicy Stryjskiej, na kilka zapyziałych domków, to tak zwana Psia Górka. Jakiś czas temu podano do publicznej wiadomości informację o zamiarze rewitalizacji Psiej Górki. Na czym owa rewitalizacja miała by polegać nie podano. Na razie jest ona odgrodzona od widoku z ulicy i kolei płotem dzwiękochłonnym.

Na Kępie Oksywskiej zmian na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci było więcej. Kto z przeciętnych mieszkańców Gdyni wie gdzie znajduje się Suchy Dwór, Stefanowo, Kacze Doły czy osiedle Paged o którym pisałem?  

Zachęcam mieszkańców osiedli i przysiółków pominiętych w tym tekście aby swoimi komentarzami ocalili od zapomnienia nazwy miejsc swojego zamieszkania wzbogacając tym samym naszą wiedzę o "Wielkiej Gdyni" jak kiedyś mawiano.

Dwa chylońskie epizody

W wielokrotnie już cytowanym na blogu przewodniku Grzegorza Winogrodzkiego pt.: "Gdynia" z 1937 roku, na stronie 14 znajduje się taka rymowanka:

"... potężna dolina dawnej Pra-Pregoły
Daje widok niezwykły a dla nas wesoły:
Przy ujściu tej doliny leży port. Tu środek
Tu przyszłej Wielkiej Gdyni szczęśliwy zarodek.
Stąd dalej wzdłuż doliny Gdynia się rozrasta,
Wcielając bliskie wioski do obrębu miasta:
Pochłonięty Grabówek, Chylonia wcielona,
Do Cisowej i Zagórza ciągną się ramiona..."

Wcielenie Chyloni do Gdyni nastąpiło w 1930 roku w kwietniu. Odtąd o Chyloni mówi się i pisze jako o dzielnicy Gdyni. A pisało o niej wielu autorów, między innymi Obertyński, Małkowski, Ostrowski i wielu innych. Kopalnią wiedzy o tej dzielnicy jest tekst Kazimierza Małkowskiego "Szosa Gdańska" zamieszczony w 10. numerze "Rocznika Gdyńskiego" z 1991 roku. Jest tam wiele dat, nazwisk i ciekawostek dotyczących Chyloni. Niestety podobnie jaki inni, autor pominął dwa istotne dla tej dzielnicy epizody. Mianowicie nie wspomina o tak zwanej Chylońskiej Polance oraz o największym domu w Chyloni czyli o domu Vossa, którego istnienie dostało potraktowane marginalnie.

Zapewne nie wszyscy mieszkańcy Chyloni wiedzą, że nieopodal tak zwanej Góry Świętego Mikołaja, na jej "zapleczu" znajduje się leśna enklawa, czyli sporej wielkości polana. Tam już przed wojną, w okresie lata odbywały się zabawy ludowe i festyny gromadzące tłumy mieszkańców Cisowej, Chyloni i Grabówka. Festyny takie odbywały się w niedzielę po południu. Był parkiet przeznaczony do tańca. Grała orkiestra. Były zawody i losy z nagrodami. Były stoiska z owocami, słodyczami i zabawkami.

Poza zabawami i festynami na polance biwakowali harcerze, palili ogniska i organizowali swoje harce. Polanka służyła mieszkańcom przez długie lata w czasie PRL-u. Czy coś się dziś dzieje na tej polanie, czy nadal istnieje, niestety nie wiem. Może ktoś z czytelników podzieli się taką informacją.

Zanim słów kilka o domu Vossa, pozwolę sobie na parę refleksji natury historycznej na temat Chyloni. W okresie minionych dwóch wieków, Chylonia rozwijała się "skokowo". W XIX wieku cezurą dla ówczesnej wsi jest rok 1843. Wtedy to właściciel wsi, Przebendowski, rozparcelował swoje łany umożliwiając ich kupno pod zabudowę. Kolejną liczącą się datą w tym wieku był rok 1871, gdy przez Chylonię poprowadzono linię kolei żelaznej, a w jej sąsiedztwie, około 2 km od centrum, uruchomiono dworzec kolejowy i urząd pocztowy. Lokalizacja tych obiektów sprawiła, że korzystać z nich mogli nie tylko mieszkańcy Chyloni i Cisowej, ale także wsi położonych na Kępie Oksywskiej, którzy docierali tu tak zwaną Drogą Pogórską (dziś jest to ulica Pucka).
Właśnie u wylotu tej drogi (przy posesji Chylońskiej 100), po jej prawej stronie, rodzina Vossów zlokalizowała swój ogromny budynek, ale miało to nastąpić dopiero po kilkudziesięciu latach, bowiem wcześniej prowadzili zajazd nieopodal ul. Św. Mikołaja, a więc w centrum wsi, w budynku wybudowanym na posesji odkupionej od niemieckiego gbura Thymiana z Obłuża (ul. Chylońska 25).

Gospodarność rodziny Vossów sprawiła, ze w latach 30. XX wieku wybudowała ona potężny wielokondygnacyjny, narożnikowy budynek mieszkalno - usługowy. Mieścił się on na rogu ulic Chylońskiej i Starogardzkiej. Dom ten przez wiele lat była największym budynkiem w Chyloni. Nawet wieżowce wybudowane w tej dzielnicy za czasów Gierka (lata 70. XX wieku) nie są w stanie odebrać domowi Vossa palmy pierwszeństwa.

W potężnym budynku, o którym mowa, w latach mojej młodości, od strony ulicy Chylońskiej mieściło się kilka sklepów i punkt usługowy. Były to sklepy monopolowy, mięsko - wędliniarski, warzywno - owocowy i inne, a także zakład fryzjerski (tyle zapamiętałem). Od strony ul. Starogardzkiej mieściła się duża sala służąca mieszkańcom do zebrań, wieców, zabaw tanecznych o wystaw. Pozostałe kondygnacje budynku przeznaczone były na mieszkania.

Cisowskie Pustki

Obecnie Cisowskie Pustki tętnią życiem, a przecież przed niewielu laty była to typowa "sypialnia". Jeszcze wcześniej, do połowy lat 20 ubiegłego wieku, Pustki Chylońskie (bo taką nazwę wtedy nosiły) rzeczywiście były pustkami, czyli terenem słabo zaludnionym. Dziś po tym bezludziu pozostała tylko nazwa.

Pamiętam Pustki z okresu przedwojennego i czasu okupacji, gdy z rodzicami niekiedy chodziliśmy do mieszkających tam znajomych. Pamiętam szkolnych kolegów, którzy na skróty, przez las, przychodzili do cisowskiej szkoły na zajęcia, gdyż zobowiązywała ich do tego "rejonizacja". Byłem pełen podziwu dla moich rówieśników, którzy zimą i latem, w słotę i śnieżycę, w lichej odzieży (a latem nawet bez obuwia), którzy objuczeni samorobnymi torbami na książki i zeszyty, przemierzali leśną trasę pomiędzy Cisową a Cisowskimi Pustkami. Torby te, dzieło rąk ich matek, bądź starszych sióstr, wykonane były z worków, a noszono je na jednej "szelce" przewieszone ukośnie przez pierś i plecy ucznia. Z tych lat zapamiętałem kilka nazwisk moich kolegów z Pustek - Kaletów, Rosińskich, Bielickich - a co dziwne imion lub nazwisk dziewcząt, które przecież wspólnie z chłopakami przychodziły do szkoły z Pustek nie pamiętam.

Nam Cisowiakom Pustki kojarzyły się z biedotą, bo też większość baraków na Pustkach i przyległym Demptowie była tandetna. Gorsza niż te na Strasznicy, Ćmirowie, a nawet Meksyku i często przypominały slumsy Grabówka.

Zabudowa slumsów Pustek nastąpiła z chwilą rozpoczęcia budowy portu w Gdyni. Ziemia tu była licha, nie nadawała się pod uprawę, także chętnie dzierżawiono działki pod zabudowę. Cena kupna lub dzierżawy takiej parceli była niewygórowana między innymi ze względu na znaczną odległość Pustek od Śródmieścia i portu, a więc od miejsc gdzie była praca. Pracowali wyłącznie mężczyźni, gdyż kobiety zajmowały się prowadzeniem domu, a dziewczęta czekały na męża. Szczytem marzeń i ambicji dziewcząt z takich przedmieści było zostać służącą w "pańskim domu" w Śródmieściu lub ekspedientką, co zdarzało się rzadziej, bowiem w małych sklepikach pracowała zwykle rodzina właściciela, a we większych dobrze widziana była ukończona "handlówka".

Mężczyźni do pracy udawali się koleją z Chyloni, na skróty przez Chylońskie Łąki rowerem lub pieszo. Wszystko zależało od stopnia zamożności/

Cisowę i Chylonię z Pustkami łączyły aż cztery drogi. Od dworca w Chyloni wiodła ul. Kartuska, wtedy brukowana kocimi łbami, kolejna tak zwana "czarna droga" wiodła przez mokradła i łąkę (dzisiaj są tam zabudowania hipermarketu), droga częściowo  leśna od kościoła w Cisowej (dziś jest tu ulica Kcyńska) oraz leśne drogi "przez górkę" z których jedna wychodziła na ulicę Zbożową, a druga na ulicę Owsianą, przy cisowskim cmentarzu.

W zależności od potrzeb, tymi drogami chodzono do dworca, do kościoła, do szkoły. Udając się do pracy i z niej wracając korzystano głównie z ulicy Kartuskiej i wspomnianej wyżej "czarnej drogi".

Obecnie, gdy Pustki są pustkami tylko z nazwy, dzielnica ta jest bardziej samodzielna. Jest tu szkoła i kościół, a także sklepy i pawilony handlowe. Ulicą Kartuską od lat jeżdżą autobusy i trolejbusy, a obwodnica Trójmiasta krzyżując się z ulicą Chabrową, główną osią komunikacyjną Pustek, zapewnia połączenie nie tylko z Cisową i Chylonią, ale także z resztą aglomeracji trójmiejskiej.

Ćmirowo – zmiany w krajobrazie - część 2

Część 1

Rzeczka, czyli Cisowski Potok

Ma ponoć około 4 km długości i wypływa w lesie nieopodal Łężyc. Płynie przez Pustki Cisowskie, omija lesiste pagórki, łukiem omija Cisowę i koło Starej Szkoły – pod mostkiem płynie na teren łąk. Tam podobno łączy się z Potokiem Chylonki, by wspólnie wpłynąć do Zatoki, w rejonie gdyńskiego portu, a ściślej Terminalu Kontenerowego...

W czasach mojego dzieciństwa woda w tej rzeczce (bo tak o tym mówili miejscowi), była zimna i krystalicznie czysta. Przed laty były tu podobno pstrągi. Później pływały tam tylko cierniki, kijanki, rzadziej minogi i żaby. Wtedy brzegi potoku były nieuregulowane i koło Starej Szkoły pojono krowy, pędzone na łąki.

My, ćmirowska dzieciarnia, właśnie tu przy szkole korzystaliśmy z kąpieli w rzeczce, bowiem na plażę do Gdyni trzeba było dojeżdżać, a to było wtedy kosztowne. Potok był płytki, sięgał nam do kolan, był więc bezpieczny dla kąpiących się dzieci. Poza kąpielą, w potoku tym łapaliśmy do słoików kijanki lub cierniki, wyławialiśmy owoce, które spadły tu z pobliskiego, starego sadu Juńskich, a także wchodziliśmy pod mostek. Ta ostatnia czynność była szczytem dziecięcej odwagi, bowiem sklepienie mostku było niskie, ciemne, przejście długie, a w dodatku istniała opinia, że pod mostkiem są wodne szczury. O ile pamiętam – nikt nigdy nie przeszedł pod całym mostkiem, chociaż próbowano.

Łąki

Zaraz za torem kolejowym były łąki, które częściowo uprawiano. O ile pamiętam były tu tylko trzy zabudowania. Później zabudowań stopniowo było coraz więcej. Przy zabudowaniach gospodarze uprawiali ziemniaki i buraki. Za torami też były łąki, i tam wypasane było lokalne nieliczne krowy i kozy. Już po wojnie na nasypie kolejowym i przy gospodarstwach, wypasaliśmy z bratem nasze kozy, to był nasz sposób na wakacyjną nudę.

Las

Las był dla nas ćmirowiaków bardzo ważny. Z lasu czerpaliśmy różne korzyści, stąd czerpaliśmy drewno na opał, chrust i szyszki na podpałkę, stąd pochodziło zbierane corocznie runo leśne – jagody i grzyby. Znaliśmy „miejsca”, gdzie było najwięcej czarnych jagód, gdzie rosły maliny i jeżyny, a także miejsca w lesie na różne gatunki grzybów.

Na jagody i grzyby chodziło się całymi rodzinami lub grupami sąsiedzkimi, zwykle w niedzielę, bo tylko ta była niepracująca.

W czasie wojny, a właściwie pod jej koniec, las był nam schronieniem. Tu na jego obrzeżach mieszkańcy wybudowali liczne schrony, korzystając z sosnowych pni jako budulca. Tu wreszcie chodziło się na świąteczne spacery, a młodzi tu szukali ukrycia w czasie randek.

Zabudowania

Zabudowania na Ćmirowie były niejednolite, chociaż w lepszej kondycji niż te na Demptowie, Pustkach Cisowskich, Meksyku oraz na pagórkach Grabówka. Na Ćmirowie były liczne budynki mieszkalne murowane i otynkowane. Sporo też było tu domów piętrowych, a jak już wcześniej wspomniałem, Lubner wybudował przy ul. Owsianej dom czynszowy, dwupiętrowy, dla kilkunastu najemców. Poza domami wybudowanymi w latach 20 – tych ubiegłego wieku znajdowało się tu również kilka domów pochodzących zapewne z XIX wieku. Nieopodal „Cisowianki” w cieniu starych lip, stał do lat 70 – tych ubiegłego wieku, dworek o konstrukcji szachulcowej. Obiekt ten doprowadzono do ruiny, chociaż był niewątpliwie zabytkiem, a następnie rozebrano, uzyskano plac pod budowę szkolnego molocha. Parę starych chat było przy ul. Pszenicznej i rzeczce. Były to chaty miejscowych gospodarzy. O wieku tych domów świadczyły drzewa je otaczające, równe wzrostem tym, które rosły wzdłuż ul. Chylońskiej.

Większość zabudowy w ówczesnym Ćmirowie pochodziło z czasu budowy portu w Gdyni, mieszkańcy pochodzili z całej Polski, bowiem przyjeżdżali do Gdyni „za chlebem”, i osiedlali się wśród miejscowej ludności na przedmieściach, po latach stanowili już jedność, bez podziału na swoich i obcych.

Szkoły

W okresie przedwojennym były na Ćmirowie dwie szkoły, a właściwie klasy szkolne, które mieściły się w różnych miejscach. Istniała stara szkoła przy rzeczce, kilka klas mieściło się w domu Stencla na ul. Jęczmiennej. Poza Ćmirowem, przy ul. Chylońskiej w domu nauczyciela Mielczarskiego, także mieściło się kilka klas. tak było do jesieni 1939 roku, gdy Niemcy uruchomili wybudowaną wcześniej szkołę, której nadano nr 17, pisałem już na blogu i w „Roczniku Gdyńskim” nr 14, o tej szkole.

Ćmirowo – zmiany w krajobrazie. Część 1

Do osiedla tego mam zrozumiały sentyment. Tu bowiem mieszkałem przez 18 lat mojego życia (1938 – 56). Tu spędziłem młodość, a wcześniej dzieciństwo, które przypadło na czas wojny. I chociaż ten był trudny, często chłodny i głodny, wspominam go z sentymentem, bowiem spędziłem go wśród bliskich, obojga rodziców i rodzeństwa.

O osiedlu tym pisałem już kilkakrotnie. Spory historyczny tekst znalazł się w „Roczniku Gdyńskim” nr 15/2003, tam w ostatniej części tekstu wiadomości dotyczące Ćmirowa z II połowy XX wieku, a głównie z okresu powojennego, gdy nastąpił dynamiczny rozwój osiedla oraz wspomniane w nagłówku niniejszego tekstu zmiany w krajobrazie (w tym miejscu jedno sprostowanie do w/w „Rocznika Gdyńskiego” - otóż ul. Lniana i istniejące przy niej osiedle domków jednorodzinnych znalazło się na polu przy starym cmentarzu, a nie jak błędnie podano, na terenie tego cmentarza, który nadal funkcjonuje).

Na cmentarzu tym od kilkudziesięciu lat spoczywają moi rodzice i sporo kolegów „z podwórka” i szkoły. Odwiedzając ich groby, zawsze mimochodem odwiedzam Ćmirowo i podziwiam zmiany jakie tu nastąpiły. Ze starego Ćmirowa pozostało już niewiele, a i to co pozostało poddano renowacji i „kosmetyce”. W tym stanie rzeczy zdecydowałem się na sporządzenie szkicu dawnego Ćmirowa – tego przed przebudową, aby zachować jego wygląd dla zainteresowanych. Opracowując szkic posłużyłem się głównie pamięcią, co mogło wpłynąć na jego dokładność. Inną wadą szkicu jest zachwianie proporcji i odległości pomiędzy prezentowanymi obiektami. Pomimo tych wad zdecydowałem się na zamieszczenie schematu osiedla na moim blogu w przekonaniu, że starym Ćmirowiakom odświeży wspomnienia, a młodym pozwoli zrozumieć jak dawne Ćmirowo wyglądało.

Ćmirowo - stan do 1975 roku (schemat)

Komentarz do szkicu Ćmirowo

Granice osiedla

Ćmirowo jako część Cisowej nie posiada wyraźnie określonych granic. Przyjąć można, że Ćmirowo było zalążkiem Cisowej, której najstarsza część znajdowała się w rejonie dzisiejszej ul. Pszenicznej – wzdłuż Cisowskiego Strumienia, sięgając po obecną ul. Zbożową. W kierunku lesistych pagórków od późnej powstałej dzisiejszej ul. Chylońskiej, rozciągały się pola, należące (względnie dzierżawione) przez kilku osiadłych zagrodników. Po przeciwnej stronie tego fragmentu Pradoliny Kaszubskiej rozciągały się łąki i bagniska, sięgające aż po wzniesienie Kępy Oksywskiej. Tak więc miało Ćmirowo w zasięgu ręki – pola uprawne, zarybiony strumień, las i łąki – słowem wszystko, co było potrzebne do życia. Przeprowadzenie przez to osiedle szosy, a następnie pod koniec XIX wieku kolei żelaznej, niewiele zmieniło w codziennym bytowaniu mieszkańców, prowadzących głównie gospodarkę naturalną (czytaj samowystarczalną). Sporadycznie tylko ćmirowiacy prowadzili wymianę towarową z rybakami z Oksywskich Piasków (w relacji towar za towar). Z sąsiedztwa Gdańska, Pucka, a później Wejherowa, korzystano bardzo rzadko, nabywając tam głównie towary przemysłowe.

Drogi i ulice

Do połowy la 70. ubiegłego wieku drogi na Ćmirowie były piaszczyste. Jedynie ul. Chylońska posiadała bruk i fragmenty chodnika przeznaczonego dla pieszych. Zasadnicze zmiany w tym zakresie nastąpiły po wejściu budownictwa mieszkaniowego na terenie Ćmirowa i Strasznicy. Wtedy też pociągnięto dwupasmową ul. Czerwonych Kosynierów przez pola Cisowej i Ćmirowa, odcinając cały łuk ul. Chylońskiej, i tym skrótem wychodząc na obrzeża Janowa. Pozostawiając (jako skansen?) część zabudowy Ćmirowa – wybudowano nowe osiedle Sibeliusa oraz liczne wieżowce przy ul. Owsianej, którą też zaasfaltowano. Kolejny skok zmian w układzie dróg i w zabudowie nastąpił po uruchomieniu przystanku SKM Gdynia – Cisowa, co nastąpiło 22 grudnia 1997 roku. Kolejne zmiany i modernizacja ul. Morskiej i Owsianej przeprowadzono na przełomie lat 2013/14, instalując między innymi sygnalizację świetlno – dźwiękową na przejściach dla pieszych, poszerzając jezdnię oraz wymieniając całkowicie asfalt. Nieco wcześniej powstała w Ćmirowie nowa ulica Lniana, zginęła natomiast ulica Kłosowa włączona do ul. Morskiej. Równocześnie zginęły pola uprawne, a nawet większość przydomowych ogródków.

Pola

W czasach minionych lat, a więc w okresie przed zabudową części Ćmirowa, w połowie lat 70. ubiegłego wieku, znaczną część dzielnicy stanowiły pola uprawne (często ugory). Zabudowania mieszkalne i gospodarcze – o których więcej poniżej – skupiły się głównie przy ul. Jęczmiennej i Słomianej. Ul. Owsiana zabudowana była tylko częściowo, a ul. Kłosowa jednostronnie to znaczy po stronie parzystej. Po nieparzystej mieściły się tylko dwa parterowe baraki nr 1 i 3, a dalej aż po cmentarz i las rozciągały się pola. Również niezabudowana była ul. Owsiana, przy której od domu Lubnera, aż po Babski Figiel rozciągały się pola. Sięgały one po ul. Zbożową. Pola ciągnęły się poza tym pomiędzy Ćmirowem a Strasznicą. Tam często były ugory – z uwagi na piaszczystą glebę. Okresowo uprawiano tam ziemniaki lub siano, dla wzbogacenia gleby w azot.

Pole po lewej stronie ul. Owsianej na znacznej długości odgrodzone było od osiedla płotem, dość wysokim i szczelnym. Przez szpary między deskami śledziliśmy porastanie żyta, a następnie w czasie żniw, przez dziurę w płocie wchodziliśmy na pole, aby pomagać żniwiarzom. W zimie na płocie tym opierały się śnieżne zaspy, blokujące drogę na cmentarz. Później płot zniknął. Stało się to zapewne wiosną 1945 roku, a dokonali tego Niemcy, którzy zużyli płot na opał oraz jako środki maskujące samochody, które przez kilkanaście dni ustawiono pomiędzy domami Ćmirowa.

Na ćmirowskich polach w latach 20 – tych ubiegłego wieku wytyczono ulice Jęczmienną, Kłosową i Słomianą. Wtedy też w tym rejonie wybudowano sporo domków i baraków mieszkalnych. Zwykle budowano na dzierżawionych od Leona Lubnera gruntach. Jak przed laty poinformowała mnie Pani Helena Pałczyńska – córka tego gospodarza – uporządkowanie spraw własnościowych tych gruntów nastąpiło dopiero w latach 70 – tych ubiegłego wieku (zapewne z budową w rejonie ul. Owsianej wieżowców i pawilonów handlowych oraz przeprowadzenie tędy dwupasmowej jezdni ul. Morskiej, wtedy Czerwonych Kosynierów).

Na polach Lubnera – po wojnie użytkowanych przez Kazimierza Głodowskiego – uprawiano głównie żyto i ziemniaki. Innych zbóż nie uprawiano. Niekiedy pola te odpoczywały i wtedy na tych ugorach pasły się kozy, a my dzieci mieliśmy tam nasze place zabaw i boiska.

Ogrody i sady

Kilka starych drzew owocowych rosło w rejonie ul. Pszennej to jest w części starego Ćmirowa. Stara grusza rosła przed domem Piątka i chatą Buszów. W sadzie Potrykusów rosła stara jabłoń, rzadko owocująca. Stare, chociaż znacznie młodsze drzewa owocowe były w ogrodzie przy Starej Szkole. Wszystkie pozostałe drzewa – sądząc po ich wzroście i kondycji – pochodziły z czasu budowy domków „nowego” Ćmirowa, a więc z połowy lat 20. ubiegłego wieku.

W przydomowych sadach rosły głównie wiśnie. Wzdłuż płotów krzaki agrestu i porzeczek. Uprawiano też śliwy, w różnych odmianach. Zdarzały się też pojedyncze drzewa papierówek, pilnie strzeżonych przez właścicieli przed „pachtującymi” chłopakami.

Zwykle sad i ogród stanowiły jedno. W ogródkach od strony ulicy sadzono głównie kwiaty. Rosły tu więc – już od wiosny – przebiśniegi, rzadziej krokusy, a później nagietki, maki i lwie paszcze. Jesienią pojawiały się tu astry, a wcześniej piwonie. Przed wieloma domami, w kącie ogrodu, zieleniły się krzewy bzu. Już od późnego lata w ogrodach dominowały dalie, ich kwiaty były dumą ogródków.

O ile rozmiary działki na to pozwalały, na zapleczu domu uprawiano głównie warzywa smakowe – seler, pietruszkę, por, marchew i często sałatę i rzodkiewkę. W czasie wojny i tuż po niej, uprawiano w ogródkach tytoń, którego były dwa gatunki – kwitnący żółto, o wydłużonych liściach i kwitnący na biało. Uprawa tytoniu podyktowana była skąpymi przydziałami kartkowymi papierosów i tytoniu w czasie okupacji, stanowiła zatem uzupełnienie tej używki dla nałogowych palaczy.

O sady i ogródki dbano z pełnym zaangażowaniem. Drzewka owocowe bielono i przycinano, chwasty i opadłe liście palono, a glebę w ogródkach nawożono nawozem naturalnym, pochodzącym od hodowanych zwierząt.

Ciąg dalszy nastąpi...

Stara osada Pogórze

Pisząc jeden z moich tekstów natrafiłem na ciekawy opis Pogórza zamieszczony w nr 11 „Rocznika Gdyńskiego” z lat 1992 – 93. Autorem tekstu jest Bohdan Ostrowski – przedwcześnie zmarły w wieku 56 lat, nauczyciel, bibliotekarz, erudyta i autor tekstów poświęconych poszczególnym gdyńskim dzielnicom. Opis Pogórza, jest jedną z ostatnich „monografii gdyńskich dzielnic”, jakie wyszły spod pióra tego publicysty.

Jego interesujący życiorys zaprezentował w kolejnym numerze „Rocznika Gdyńskiego” w dziale „Gdyńskie Życiorysy” Henryk. J. Jabłoński – członek Komitetu Redakcyjnego naszego „Rocznika”, do którego zainteresowanych odsyłam. Ja natomiast zatrzymam się nieco nad ciekawostkami dotyczącymi Pogórza, jakie na wstępie tekstu znajdujemy u B. Ostrowskiego.

Otóż według Autora z nazwą Pogórze spotykamy się w dokumentach już w 1253 roku (ten sam rok odnosi się do wsi Gdynia). Jest sprawą oczywistą, że osada istniała już wcześniej, co podaje inny Autor, mianowicie prof. G. Labuda w „Historii Pomorza”, a co potwierdzają wykopaliska prowadzone w rejonie Kępy Oksywskiej przez prof. Kostrzewskiego z Uniwersytetu Poznańskiego w okresie międzywojennym. Znalezione urny wskazują, że Kępa Oksywska i jej okolice zamieszkałe były już w okresie przedchrześcijańskim. Ilość wykopalisk i ich specyfika (zdobnictwo i kształt) sprawiły, że uczeni zakwalifikowali je do tzw. kultury oksywskiej.

O sprawach tych B. Ostrowski nie pisze, podaje natomiast inną ciekawostkę, mianowicie za prof. Jerzym Trederem z Uniwersytetu Gdańskiego, próbuje etymologicznie wyjaśnić nazwę Pogórze. Otóż, uważa, że przedrostek po – oznacza „przy, wzdłuż” - a to oznaczałoby, że osada, o której mówimy leżała przy górze – czyli w tym przypadku przy wzniesieniu jakim jest Kępa Oksywska, która w tym miejscu osiąga wysokość 80 m n.p.m.

Poza powyższymi ciekawostkami wspomnieć wypada, że w tekście znajduje się nieco informacji o „historii najnowszej” i o współczesności Pogórza, a także szkic osiedla przedstawiający rozmieszczenie ulic w jego obu częściach (Pogórza Dolnego i Górnego). Kto jest autorem owego szkicu nie podano. I chociaż nie podano też skali tego szkicu, a nawet ukształtowania terenu – szkic ten pozwala na ogólną orientację w osiedlu.

Pamiętać jednakże przy tym należy, że B. Ostrowski swój tekst pisał ponad dwadzieścia lat temu, a więc niektóre podane w jego artykule dane zweryfikował czas.

O cisowskim cmentarzu słów kilka

Kilkusetletnia Cisowa przez wieki nie miała swojego cmentarza. Zmarłych mieszkańców grzebano na cmentarzu chylońskim przy kościele św. Mikołaja, bądź w Rumi. Tak było do grudnia 1936 roku, gdy przy parafii pw. Przemienienia Pańskiego powołanej do istnienia zaledwie trzy lata wcześniej (21 grudzień 1933 rok) odbył się pierwszy pochówek na nowo powstałym cmentarzu. Zlokalizowano go przy końcu ul. Owsianej, tuż przy lesie. Ziemię pod cmentarz ofiarowali miejscowi gospodarze, Teresa i Leon Lubner. O cmentarzu tym pisałem już wcześniej w „Wiadomościach Gdyńskich” (nr 11/1999 rok, gdzie jest mój tekst pt. „Trochę wspomnień o Cisowej”). Tam więcej szczegółów o cisowskim cmentarzu, między innymi o jego wojennych losach oraz o losach tamtejszej parafii.

Gdy wiosną 1938 roku sprowadziliśmy się do Cisowej i zamieszkaliśmy przy ul. Kłosowej, staliśmy się sąsiadami tego cmentarza. Ulica Kłosowa była zabudowana tylko po parzystej stronie. Po stronie nieparzystej (poza dwoma barakami) rozciągały się pola Lubnera, na którym od czasu do czasu rosło żyto lub ziemniaki. Wystarczyło wyjść przed budynek, aby widzieć cmentarz i to co się na nim działo.

Od strony osiedla cmentarz był ogrodzony siatką druciana. Zapewne ze względów oszczędnościowych siatki nie założono od strony lasu, z którym sąsiadował ten teren. Wejście na cmentarz było od strony ul. Owsianej, tu gdzie nadal się znajduje. Na lewo od wejścia było zaledwie kilka grobów, głównie małych, dziecięcych. Pozostały teren był niezagospodarowany. Był to ugór, porosły trawą i polnymi kwiatami. Cmentarzem zarządzał emeryt pan Holka. On i jego liczni synowie kopali kolejne mogiły. Uruchamiali sygnaturę, gdy kondukt zbliżał się do bramy cmentarza, uprzątali groby, słowem dbali o mogiły i o cały cmentarz.

Zdarzało się, że pod nieobecność kościelnego asystowali księdzu w obrzędach, a z reguły pomagali w niesieniu trumny od bramy cmentarnej do mogiły.

Tak było przed wojną, w czasie okupacji i tuż po wojnie. A gdy już o wojnie mowa, to z tego czasu utkwiły mi w pamięci następujące wydarzenia. Zamalowane smołą polskie napisy na nagrobkach, pogrzeb księdza Leona Dzienisza, którego zamordowano w Dachau i urnę z jego prochami, pogrzeb polskiej rodziny, która zginęła w czasie bombardowania jesienią 1943 roku oraz rząd grobów żołnierzy niemieckich poległych w marcu 1945 roku, w czasie walk o wyzwolenie naszego miasta. Ale to już historia.

Z późniejszych wydarzeń pamiętam zmianę grabarza. Po odejściu z tej profesji rodziny Holków, na cmentarzu rządziła kobieta, nazwiskiem Lange, a po niej sprawami cmentarza zajęła się jakaś spółka młodych mężczyzn.

W ostatnich latach ruch na cmentarzu znacznie zmalał, bowiem jest on już zamknięty. Grzebani są tu teraz tylko ci, którzy wcześniej zadbali o miejsce na mogiły, bądź ci, których grzebie się na miejscach po zmarłych przed laty członkach rodziny. Cmentarzem zarządza proboszcz parafii pw. Przemienienia Pańskiego, bowiem cmentarz jest wyznaniowy, katolicki.

Osobiście mam duży sentyment do tego cmentarza. Kojarzy mi się on z moją młodością, a także z tym, że spoczywają tu moi rodzice.

Dwie sąsiadujące gdyńskie dzielnice

Chylonia i Cisowa to najbardziej na północ wysunięte dzielnice Gdyni. Tak jest od lat 30 – tych ubiegłego wieku, gdy w 1930 roku Chylonię, a w 1935 roku Cisowę włączono do obszaru naszego miasta. Pomimo tego formalnego miejskiego statusu obydwie dzielnice, a szczególnie Cisowa, jeszcze przez długie lata nadal nie zatraciły swojego wiejskiego oblicza. Tu nadal zabudowania miały wiejski charakter, ulicami toczyły się furmanki, a w czasie żniw wozy drabiniaste wypełnione snopami żyta. Tu też często chodnikami pędzono na pastwiska krowy.

Zasadniczy przełom w tym wizerunku obu osiedli nastąpił „za Gierka”, gdy Chylonię i Cisowę odcięto ul. Morską biegnącą przez dotąd uprawne pola, od Grabówka aż po Janowo. Wtedy też przy tej dwupasmowej jezdni pojawiły się wieżowce mieszkalne i towarzyszące im pawilony handlowo – usługowe. Ulica Morska spięła obie dzielnice i tylko dawni mieszkańcy rozróżniają dziś umowną granicę między tymi osiedlami. Wcześniej za taką granicę uznawano ul. Kartuską, chociaż była to sprawa wątpliwa, bowiem często Lipowy Dwór zaliczano do Chyloni. Tak samo jak do Chyloni zaliczano oficjalnie dworzec kolejowy i urząd pocztowy. Obydwie te instytucje służyły co prawda mieszkańcom obu dzielnic, czemu sprzyjało ich położenie, ale formalnie zaliczano je do Chyloni.

Wcześniej, przed setkami lat, u zarania tych wsi, ich położenie sprawiało, że granice te były bardziej wyraziste. Stara Chylonia koncentrowała się w rejonie ul. Wiejskiej, Młyńskiej i św. Mikołaja, zaś stara Cisowa, to rejon ul. Pszenicznej i Zbożowej, czyli rejon zbliżony do granic Ćmirowa.

Obydwie wsie powstały w XIII wieku, z tamtego bowiem czasu pochodzą najwcześniejsze zapisy w zachowanych dokumentach. Kilkadziesiąt lat później wiadomo już, że około 1400 roku (czas bitwy pod Grunwaldem) Chylonia liczyła 25 łanów ( 1 łan około 16 ha), a Cisowa 18 łanów. Uprzywilejowani sołtysi obu wsi mieli w czasie wojny obowiązek stawić się konno na wojenną wyprawę. Po Pokoju Toruński w 1466 roku, Chylonia wraz z Redłowem i Cisową przeszła na własność polskiego króla, który wydzierżawił te ziemie miejscowej szlachcie. Płacony czynsz wynosił ½ grzywny od łana. Czynsz ten był zróżnicowany, i tak młynarz  płacił aż 1,5 grzywny, a karczmarz 2 grzywny. Jak zdołano ustalić w Chyloni było 15 gospodarstw, a w Cisowej 9, przyjmując, że przeciętne gospodarstwo liczyło 2 łany.

Na przełomie XV i XVI wieku omawiane wsie należały do rodziny Krokowskich. Jeden z Krokowskich był dworzaninem króla Jana Olbrachta.

W XIX wieku Prusacy w obu wsiach zaprowadzili swoje porządki. Większość instytucji zlokalizowana była w Chyloni. Tam znajdował się kościół i cmentarz, tu był młyn, posterunek policji, urząd pocztowy i od 1870 roku dworzec kolejowy. Dopiero w 1947 roku Cisowa uzyskała placówkę, której w Chyloni brakowało, mianowicie szkołę średnią ogólnokształcącą, do której uczęszczała młodzież z obu dzielnic. Już wcześniej, bo w latach 30 tych ubiegłego wieku, Cisowa usamodzielniła się od Chyloni pod względem kościelnym. Wtedy to ustanowiono w Cisowej oddzielną parafię, wybudowano kościół i uruchomiono cmentarz.

Nowa Gdynia – gdzie to jest?

W czasie moich licznych gdyńskich lektur natrafiłem przypadkiem na nazwę Nowa Gdynia z kontekstu wynikało, że ten fragment Gdyni znajduje się gdzieś w rejonie Grabówka. To, że „stara” Gdynia, to znaczy lokalizacja wsi Gdynia jest powszechnie znana, nazwa Nowej Gdyni mnie zaintrygowała. Podjąłem więc poszukiwania w moim podręcznym księgozbiorze, w przekonaniu, że uda mi się ową dziwną nazwę rozszyfrować.

Poszukiwania zacząłem od tekstów Bohdana Ostrowskiego, których cykl pt. „Dzielnice Gdyni” znajduje się w kolejnych „Rocznikach Gdyńskich”. Przewertowałem uważnie opracowanie tego Autora w „Roczniku Gdyńskim” nr 7 dotyczące Grabówka i kolejny nr 8, w którym jest sporo wiadomości o Chyloni, tej historycznej i obecnej. Niestety śladu Nowej Gdyni nie znalazłem.

Sięgnąłem więc po „Bedeker Gdyński” Małkowskiego, w przekonaniu, że Autor ten urodzony na Grabówku i znający tę dzielnicę nie pominie milczeniem sprawy Nowej Gdyni. Zgodnie z przewidywaniami na stronie 85, gdzie jest hasło „Grabówek” natrafiłem na interesujący mnie fragment: „... nie ma wątpliwości co do linii przebiegu granicy (Grabówka moje stwierdzenie) z Chylonią. Była nią dzisiejsza ul. Kalksztajnów i jej przedłużenie zarówno w stronę Wysoczyzny Gdyńskiej, jak i w stronę Pradoliny Kaszubskiej, czyli ówczesnych Chylońskich Błot. Powstała tu w XIX wieku, przy gościńcu, w okolicy mleczarni „Kosakowo” osada otrzymała nazwę Nowej Gdyni (na mapach pruskich z tamtych lat Neu Gdingen)”.

W tej wersji położenie Nowej Gdyni wydało mi się mało dokładne, bowiem od ul. Mireckiego (tu była mleczarnia) do Chyloni odległość jest zbyt wielka około 1200 metrów, aby mówić o granicy pomiędzy Grabówkiem a Chylonią. Sięgnąłem więc do mapy von Schrottera z 1796 – 1802 roku, lecz nazwy Nowa Gdynia tam nie znalazłem. W rejonie południka 36, który przecina tu teren obecnej Gdyni znalazłem nazwę Krug Grabowko czyli karczma Grabówek, dalej w kierunku Chyloni po lewej stronie Szosy Gdańskiej nazwa Bernorde (to dzisiejszy rejon Leszczynek), a dalej już Kielau czyli Chylonia. W tej sytuacji można przyjąć prawie z pewnością, że Nowa Gdynia leżała bliżej Chyloni to jest bliżej ul. św. Mikołaja, na terenach na północny – zachód od Estakady Kwiatkowskiego (ul. Opata Hackiego, Ramułta, Dantyszka itd.), aż po ul. Hutniczą.

Moje przypuszczenia potwierdza szkic sytuacyjny z 1918 roku opracowany w Instytucie Geograficznym w Legnicy, a znajdujący się na stronie 62 książki Tomasza Rembalskiego pt. „Właściciele wolnego sołectwa i karczmy w Gdyni (1362 – 1928)”.  Tu znajduje się szereg informacji dotyczących Nowej Gdyni. Według tego Autora nazwa Nowa Gdynia pojawiła się po raz pierwszy w Oksywskiej Księdze Chrztów w 1834 roku. Wcześniej, bo w 1830 roku tereny te od niejakiego Michała Kurra nabył Jakub Gruba. Teren liczył ponad 149 morgów, czyli około 35 ha. Grunty orne wchodzące w skład tej posiadłości około 20 ha. Pozostałe grunty to łąki i pastwiska.

Czy na terenie Nowej Gdyni zlokalizowane były także inne gospodarstwa, których nie odnotowano w kościelnych księgach Oksywia, nie wiadomo. A może tak nazwano tylko owo jedno gospodarstwo Grubów. Wiadomo tylko, że rodzina ta posiadała w Gdyni i jej sąsiedztwie także inne grunty i należała do jednej z najbogatszych rodzin kaszubskich w naszym mieście.

Kolibki – co dalej?

Zasięg tej dzielnicy Gdyni, a także jej przeszłość są dobrze znane. Gorzej natomiast przedstawia się przyszłość Kolibek, bowiem stan prawny folwarku i przyległych ziem budzi kontrowersje. W wieczornym  wydaniu „Panoramy”, regionalnego serwisu informacyjnego nadanego w dniu 14 października 2013 roku, poinformowano, że w Szwecji odnalazł się spadkobierca Kolibek, który występuje na drogę sądową w celu odzyskania należnego mu spadku.

Tak więc tereny ograniczone Sweliną z jednej strony, a potokiem Kaczym z drugiej, wraz z folwarkiem i zabudowaniami pałacowymi mogą zmienić właściciela. Nie mnie jednak rozstrzygać ten niewątpliwie zawiły prawniczo przypadek. Od tego są odpowiednie sądowe instancje i ludzie o stosownych kwalifikacjach. Ja natomiast zdecydowałem się na zaprezentowanie nieco informacji o Kolibkach, tych historycznych, które dopiero w 1935 roku wraz z Orłowem dołączono do naszego miasta.

Pierwszy zapis historyczny dotyczący Kolibek pochodzi z krzyżackiego zapisu z 1342 roku, jest więc o kilkadziesiąt lat młodszy od tego dotyczącego Gdyni z 1253 roku. Liczący 24 łany majątek ziemski przechodził często z rąk do rąk. Władali nim wielmoże polscy (kaszubscy), a także patrycjusze gdańscy. Ze znanych historycznych nazwisk właścicieli Kolibek wymienić warto Jakuba Wejhera, siostrę króla Jana III Sobieskiego z Radziwiłłów Katarzynę, Marię Kazimierę Sobieską, wdowę po Królu Janie III, jej synów Aleksandra i Jakuba, a następnie starostę puckiego Piotra Przebendowskiego. Ten przekazał majątek swojemu bratu Mateuszowi. Po 1782 roku majątek przeszedł w ręce cudzoziemców, Anglika Aleksandra Gibsona, a następnie Niemców. Z początkiem XX wieku, konkretnie w 1911 roku, majątek Kolibki kupił berliński Bank Ziemski. Po I wojnie światowej, w 1919 roku, od Niemca Waltera Schutze, Kolibki za kwotę 2500000 marek nabył Witold Kukowski. Ten pomorski patriota dał się poznać z gościnności i rozbudowy kolibkowskiego pałacu.

Hitlerowskim gdańszczanom Kukowski źle się kojarzył, wszak Kolibki były rodzajem zapory pomiędzy polską Gdynią, a Wolnym Miastem Gdańsk. Dowodem tego były wielodniowe walki polskich obrońców w tym rejonie, we wrześniu 1939 roku.

Swoją nienawiść Niemcy wyłądowali po zajęciu Kolibek, Orłowa i Gdyni. W Kolibkach rozebrano kościół pod wezwaniem świętego Józefa, a groby na przykościelnym cmentarzu zrównali z ziemią, w tej liczbie grób dr T. Zegarskiego. Eksterminacji też poddano rodzinę Kukowskiego. Jego już jesienią 1939 roku zamordowano w Piaśnicy. Żonę i jej siostry oraz jedną z córek zesłano do obozu Rawensbruck. Drugą córkę zamordowano w Oświęcimiu. Brat Kukowskiego Olgierd spędził całą wojnę w Dachau.

Po wojnie niedobitki rodziny Kukowskich w ramach pomocy humanitarnej szwedzkiego Czerwonego Krzyża znalazły się w Szwecji. Syn Olgierda Kukowskiego Bogdan nadal żyje wraz z rodziną w Szwecji. To zapewne On podejmuje starania o odzyskanie spadku, który za czasów PRL – u przeszedł na własność Skarbu Państwa.

Jakie będą dalsze losy Kolibek czas pokaże...

Moja relacja - część 2

Tutaj jest część 1 

W niemieckiej szkole obowiązywał oczywiście język niemiecki. W tym języku mówili do nas nauczyciele, w tym języku należało odpowiadać na zadawane pytania. Po niemiecku też należało rozmawiać. Nakaz ten był przez nas powszechnie łamany. Między sobą, na przerwach, rozmawialiśmy po polsku, natomiast na lekcjach mówiliśmy po niemiecku. Po niemiecku też mówiliśmy w miejscach publicznych. Poza szkołą, gdzie byli niemieccy nauczyciele i uczniowie Volksdetsche. Mieliśmy też Niemców za sąsiadów. Obok nas, na ówczesnej Ahrenstrasse, czyli Kłosowej (więcej o niej tutaj), zamieszkał Niemiec Karl Schultz, dowódca armaty przeciwlotniczej ustawionej na gmachu szkoły morskiej. Ożenił się on z Kaszubką Martą Ponke. Było to małżeństwo bezdzietne. Wraz z nimi mieszkała „stara Ponkowa”, która mówiła zwykle po kaszubsku. Schultz nie reagował na naszą polską mowę, gdy w czasie dziecięcych harców krzyczeliśmy po polsku.

Z drugiej strony naszego podwórka znajdowała się posesja rodziny Stenclów. Posesja leżała przy ul. Jęczmiennej. Przed wojną Stenclowie prowadzili tam „kolonialkę”, czyli sklep spożywczy i magiel. Jego brat, właściciel sąsiedniego budynku (z czerwonej cegły, trzy kondygnacje) wynajmował część pomieszczeń w tej kamienicy na potrzeby cisowskiej szkoły. Stencel był Kaszubem, pod wpływem swojej niemieckiej żony. W czasie okupacji ich syn Janek był gestapowcem, podobno na Kamiennej Górze (więcej o tej dzielnicy tutaj), ich córka była Blitzmadel, czyli służyła w zmilitaryzowanej formacji dziewcząt, obsługujących radiostację i inne urządzenia łączności. Paradowała w dobrze dopasowanym mundurze i nie utrzymywała żadnych kontaktów z rówieśniczkami z Ćmirowa. Najgroźniejsza z całej rodziny była „stara Stencelka”, mogła ona bowiem zadenuncjować każdego polskiego sąsiada.

Nieopodal, przez pole Lubnera, na tak zwanej Malinowskich Górce osiedlił się kolejny SS – man wysokiej rangi Sturmbahnfuhrer chyba Muller. Zajął on pałacyk Malinowskich wraz z ogrodem i sadem. Tam zatrudniał polskich „wolontariuszy”, którzy pracując na „jego włościach” otrzymywali nieco płodów rolnych lub owoców, a przede wszystkim bezpieczeństwo, gdyż SS – man nie pozwalał szykanować swoich pracowników, świadczących mu wielorakie prace przy gospodarce.

Wspomniałem już wyżej o kierowniku szkoły SS – manie Schumannie, który zajął jeden z trzech budynków tak zwanej starej szkoły i przyległy, duży sad i ogród. Ten uprawiali uczniowie klasy, zajmującej sąsiedni budynek. Praca w ogrodzie Schumanna odbywała się legalnie w ramach tak zwanego Gartenbau, czyli prac ogrodowych. Dziwne to były zajęcia, polegające na skopywaniu grządek, plewieniu i zbieraniu nawozu z ulicy Chylońskiej. Przedmiot ten nie figuruje na świadectwie szkolnym (którym dysponuję), była to więc „lewizna”. Te prace w ogrodzie nadzorował Herr Stanitzky, który mieszkał nieopodal w checzy Jungowskich (?) zmienili nazwisko na Jung.

Takich przypadków zmiany nazwiska z polskiego na niemieckie było w naszej okolicy więcej. Zabieg ten bowiem był chętnie stosowany, żeby przypodobać się okupantowi i ciągnąć z tego korzyści. Podobnie jak strzec się trzeba było „przechrztów”, jak nazywał tych osobników mój ojciec, którzy nagle poczuli się Niemcami i współpracowali z Niemcami. Powszechna też była opinia, że niebezpieczni są gdańszczanie, którzy w przeciwieństwie do Niemców z Reichu, byli bardziej fanatyczni.

Na zakończenie słów kilka o schronach i nalotach bombowych na Gdynię i Cisowę (więcej na temat nalotów tutaj). Ja najlepiej zapamiętałem pierwszy wojenny nalot na okupowaną Gdynię, który miał miejsce w czerwcu lub lipcu 1941 roku, po napaści Niemców na ZSRR. Wtedy kilka radzieckich samolotów, w godzinach popołudniowych zbombardowało gdyński port. My uciekliśmy do lasu, szukając w nim schronienia. Naloty te powtórzyły się w następnych dniach, lecz były one niegroźne.

Naloty na Gdynię nasiliły się od 1943 roku. Zapamiętałem kilka z nich. Pamiętam nalot dzienny na lotnisko w Rumi, w święta Wielkanocne. Duży, dzienny nalot amerykański z dnia 9 października 1943 roku (więcej o nim tutaj), na port, śródmieście, a także na Chylonię i Cisową, o których wspomina jeden z relacji zawartej w tekście księdza Gawrona. Pamiętam nocne naloty, chyba już w 1944 roku, gdzie używane były flary. Pamiętam zamglenia stosowane przez Niemców, które obsługiwało wojsko włoskie, a polegające na puszczaniu sztucznej mgły z metalowych beczek ustawionych w różnych częściach miasta i portu, w Cisowej takich beczek nie było. Były natomiast w Chyloni przy płocie gazowni.

Z tego też czasu pochodzą moje wspomnienia z budowy w naszej dzielnicy schronów ziemnych tak zwanych Splitergraben. Schrony takie na Ćmirowie (o tej dzielnicy więcej napisałem tutaj) były dwa. Jeden na polu, nieopodal lasu, przy ul. Słomianej, a drugi przy ul. Jęczmiennej, w pobliżu ul. Owsianej (więcej na jej temat tutaj). Schrony te wybudowali, o ile dobrze pamiętam, jeńcy francuscy pod niemieckim nadzorem. Ich konstrukcja była słaba, zadaszenie i ściany boczne, wyłożone sosnowymi deskami. Biegły one zygzakiem na długości około 60 – 80 metrów. Kryła je dość gruba warstwa piasku, lecz jak sama nazwa wskazuje, chroniła ona najwyżej przed odłamkami.

Z początkiem I kwartału 1945 roku, gdy front zbliżał się już do Trójmiasta, zaczęto masowo budować ziemianki, czyli bunkry w lesie w pobliżu cmentarza. Te budowano solidniej. Kopała je miejscowa ludność na własne potrzeby. Wkopywano się w morenowe wzgórze, szalowano dziurę balami sosny, okrywano zwykle dwiema warstwami bali drewnianych, i obsypywano całość grubą warstwą ziemi.

W takim bunkrze, wraz z rodzinami sąsiadów, mieszkaliśmy przez kilka ostatnich tygodni wojny. Już po wojnie, schronów takich w rejonie cmentarza, naliczyłem kilkanaście...

Moja relacja - część 1

W nr 8 Zeszytów Gdyńskich jaki ukazał się we wrześniu 2013 roku, znajduje się obszerny tekst księdza Mirosława Gawrona, prezentujący losy mieszkańców Cisowej w latach hitlerowskiej okupacji. Tekst powstał w oparciu o relacje mieszkańców tej dzielnicy i ma charakter wspomnień osób, które osobiście (wtedy jako dzieci bądź młodzież) opisywanych przeżyć doświadczyły.

Do tekstu tego sięgnąłem z dużym zainteresowaniem. Jestem bowiem byłym mieszkańcem Cisowej, w której przeżyłem 18 lat, od 1938 roku do 1956 roku. W Cisowej zamieszkałem wraz z rodzicami jako czteroletni chłopiec, a opuściłem ją jako młodzieniec 22 letni. Gdy wybuchła wojna liczyłem lat pięć, a gdy dobiegała końca lat jedenaście. Traumatyczne przeżycia lat wojny sprawiły, że wiele wydarzeń z tego okresu pamiętam z dużą dokładnością, chociaż zapewne „czynnik czasu” spowodował, że niektóre przeżycia, a także nazwiska, nazwy i inne uległy zatarciu.

Lektura tekstu księdza Gawrona wiele moich wspomnień ożywiła. W niektórych przypadkach wzbudziła moje wątpliwości, gdyż opisane wydarzenia moja pamięć zarejestrowała nieco inaczej. Nie wnikając w szczegóły oraz stojąc na stanowisku, że każdy ma prawo do własnych wspomnień, zdecydowałem się nie polemizować z niektórymi szczegółami według mnie niedokładnymi, a zaprezentować własne zapewne również subiektywne. Ponieważ większość moich wspomnień zostało już wcześniej opublikowane w „Wiadomościach Gdyńskich”, „Roczniku Gdyńskim”, oraz w książce pt. „Wypędzeni ze wschodu”, gdzie jest mój tekst pt. „Uciekinierzy” oraz w książce pt. „Moje wojenne dzieciństwo”, wydawnictwo pod tymże tytułem, gdzie w tomie X jest mój tekst pt. „Wojenna Gdynia”, tu tylko garść ciekawostek, może nawet mało istotnych dla całości wojennego obrazu Cisowej.

Gdy Niemcy zbliżali się do Cisowej uciekliśmy do Śródmieścia, gdyż mój ojciec uważał, że Gdynia będzie się skutecznie broniła. Ewakuowaliśmy się pieszo, w biały dzień, niosąc tobołki pościeli i rzeczy osobistych. Było to około 6 – 7 września 1939 roku. W czasie ucieczki nigdy nie byliśmy atakowani przez niemieckie lotnictwo ani też nękani ogniem artylerii. Schroniliśmy się u wujostwa przy ul. Chrzanowskiego, w baraku (dzisiaj jest w tym miejscu Portowa Przychodnia Zdrowia). W czasie nalotów i ostrzału chroniliśmy się w schronie Urzędu Morskiego.

Po kilku dniach, w godzinach porannych, pojawili się Niemcy na motorach. Przeprowadzili pobieżną rewizję mieszkań i zabrali mężczyzn, mojego ojca i wujka. My, czyli moja mama, brat, siostra i ja, przenieśliśmy się do znajomych Kaszubów na Plac Kaszubski. Tam przeżyłem kolejną rewizję przeprowadzoną przez żołnierzy niemieckich. Wnet też z internowania powrócił mój ojciec, a rodzice zdecydowali się na powrót do Cisowej. Na zwiady wysłano moją siostrę Wandę (rocznik 1923), która w ciągu jednego dnia odwiedziła nasze mieszkanie w Cisowej i powróciła z wiadomością, że nasz dom jest niezburzony, mieszkanie częściowo okradzione, ale że możemy wracać. Niebawem rodzice załatwili furmankę i na niej wróciliśmy do naszej dzielnicy. O ile pamiętam, nikt nas nie legitymował ani nie kontrolował. W mieszkaniu brakowało naszego radia i nieco bielizny pościelowej.

Z okresu tego okresu pamiętam głównie strach jaki panował w naszej rodzinie. Mama bała się aresztowania ojca, uczestnika powstania wielkopolskiego i śląskiego, a w okresie między wojennym aktywisty PPS. Na szczęście skończyło się tylko na strachu.

Już jesienią pojawiło się kolejne niebezpieczeństwo, zaczęły się wysiedlania do centralnej Polski. Baliśmy się wypędzenia w nieznane...

Ojciec wracając z pracy przynosił coraz to nowe wiadomości wzbudzające i podsycające nasze obawy. Tymczasem moja siostra Wanda z nakazu Niemców musiała podjąć fizyczną pracę. Skierowana została wraz z grupą innych dziewcząt do grabienia opadających liści z drzew (chyba na ul. Wolności). Brat Jerzy (rocznik 1928) podjął naukę w niemieckiej szkole, wybudowanej przez Polaków, lecz uruchomionej już przez Niemców.

Szalała zima. I wtedy, chyba w styczniu 1940 roku, musiałem pójść do niemieckiej szkoły (więcej o "mojej szkole" napisałem tutaj), gdyż obowiązek szkolny obejmował dzieci od 6 roku życia. Byłem bardzo przestraszony! Wszystko było nowe. Tłum rówieśników, przepełnione klasy i niemieccy nauczyciele, mówiący wyłącznie po niemiecku. Odtąd przez najbliższe lata, do czwartej klasy włącznie, do jesieni 1944 roku byłe uczniem Volksschule No 17 w Cisowej. Obszerne wspomnienia z tego okresu opisałem we wspomnianej już książce „Moje wojenne dzieciństwo”.

Szkole niemieckiej zawdzięczam tylko jedno, dość dobre opanowanie potocznego języka niemieckiego. Zapamiętałem też kilka nazwisk niemieckich nauczycieli. Moją pierwszą wychowawczynią i nauczycielką była Helene Koswig, stara panna lat około 40, nazistka, paradująca z odznaką NSDAP, przypiętą do bluzki. Poza tym uczył mnie Herr Tromke, bijący uczniów trzcinką, gdzie popadnie (wspomniałem o nim już na blogu tutaj). Dalej był Herr Stanicky, chyba kaszub Volksdeutsch, paradujący w mundurze Herr Schulleiter, czyli kierownik szkoły o nazwisku Schumann, umundurowany hitlerowiec, którego zapamiętałem, bowiem zostałem przez niego spoliczkowany i nazwany Kaszubem – verfluchter Kaszube!

Ciąg dalszy nastąpi...

Kamienna Góra

Panoramę Gdyni można oglądać z kilku miejsc. Z Zatoki Gdańskiej, wtedy widać głównie pas zieleni i wystające z niego wieżowce Redłowa i Witomina. Z oksywskiego wzgórza, z cmentarza koło kościoła pod wezwaniem świętego Michała Archanioła, a także z Kamiennej Góry, skąd widok jest na port i znaczną część miasta.

Kamienna Góra – morenowe wzgórze o wysokości 52,4 m n.p.m. dominuje nad naszym miastem i jest jego wyraźnym akcentem. Geologicznie Kamienna Góra jest częścią Kępy Redłowskiej. Nie zawsze wzniesienie to nosiło obecną nazwę. Nazywano je kiedyś Gdyńską Górą, Psią Górą, Steinberg (od 1806 roku), a w polskim tłumaczeniu Kamienną Górą.

Jak podaje Franciszek Mamuszka, w XV wieku na wzniesieniu tym mieścił się folwark klasztoru Kartuzów. Po częściowej sekularyzacji w 1772 roku folwark przejęły władze pruskie. Kilkadziesiąt lat później, w 1806 roku, posiadłość tę nabył pruski generał von Kauffenberg. Wtedy to pojawiła się po raz pierwszy owa niemiecka nazwa Steinberg. W 1813 roku, syn generała odsprzedał część posiadłości, a potem sprzedawano tu ziemię kolejnym, różnym ludziom.

Po I wojnie światowej, w 1920 roku, folwark nabył Ryszard Gałczyński, warszawski bankier, który zwęszył tu dobry interes. Wnet też, powstała tu spółka o nazwie Pierwsze Polskie Towarzystwo Kąpieli Morskich, prezesem którego został Gałczyński, a znany pisarz Wacław Sieroszewski członkiem zarządu.

Ruszyła zabudowa Kamiennej Góry, którą przewidziano jako bazę mieszkaniową kąpieliska. Teren podzielono na około 350 działek budowlanych o zróżnicowanej wielkości, przeznaczonych pod zabudowę willi i pensjonatów. Zlokalizowano tu też dwa hotele, „Kaszubski” i „Riwierę Polską”, a od strony Alei Piłsudskiego, „Dom Zdrojowy”, obecny Dom Marynarza.

Zagospodarowanie Kamiennej Góry w okresie międzywojennym następowało bardzo dynamicznie. Już w 1928 roku istniała tu rozbudowana sieć ulic i dróg. Cały teren był odwodniony. Sieć wodociągowa liczyła tu aż 7 km. Wybudowano też dziesiątki willi między innymi dla letników.

Duży wpływ na ten rozwój miała prężna działalność Towarzystwa. Dysponowało ono własnym tartakiem, betoniarnią, stolarnią i innymi warsztatami, a także cegielnią. To wszystko sprawiało, że Towarzystwo było w znacznym stopniu samodzielne i budowało relatywnie tanio.

Z inicjatywy Towarzystwa, w centralnym punkcie Kamiennej Góry postawiono już w 1924 roku popiersie Henryka Sienkiewicza (wymienione w lecie 1939 roku na popiersie z brązu). Po wkroczeniu do naszego miasta Niemców zostało ono usunięte.

W zabudowaniach Towarzystwa Transportowego „Polskarob”, tu zlokalizowanych, zagnieździło się Gestapo, a po wojnie Urząd Bezpieczeństwa i wśród gdynian Kamienna Góra miała w tym czasie złe skojarzenia bo miejsce to kojarzone było z przemocą.

Strasznica – zapomniane osiedle Gdyni.

Przez szereg lat w kolejnych „Rocznikach Gdyńskich” ukazywały się teksty Bohdana Ostrowskiego prezentujące poszczególne dzielnice Gdyni. W Numerze 9, z lat 1989/1990, znaleźć możemy dość szczegółowy opis dzielnic mnie szczególnie bliskich – Cisowej, Pustek Cisowskich i Demptowa.

W Cisowej spędziłem lata dziecięce i młodość, tu chodziłem do szkoły, tu miałem liczne rzesze kolegów, tu wreszcie, są groby moich rodziców.

I chociaż z dzielnicy tej wyprowadziłem się już ponad 50 lat temu, nadal pod powiekami noszę obrazy z tamtej części naszego miasta i wspomnienia - zarówno dobrych, jak też złych wydarzeń – które mnie ukształtowały. W tej sytuacji tekst B. Ostrowskiego, dotyczący Cisowej i jej najbliższych okolic przeczytałem z dużą uwagą, wręcz z sentymentem. Niestety autor (zapewne dysponując nadmiarem materiału do tego tekstu) pominął w prezentacji niektóre osiedla składające się na dzielnicę Cisowa.

Skoncentrował się na głównym osiedlu, omówił Pustki Cisowskie i Demptowo (pomijając tzw. Kolonię Lotniczą), o Meksyku wspomniał omawiając Chylonię, a zupełnie pominął Ćmirowo i Strasznicę. Ponieważ o Meksyku (TUTAJ) i o Ćmirowie (TUTAJ I TUTAJ) już wcześniej w moim blogu była mowa, tym razem nieco informacji o Strasznicy, o której dziś już mało kto pamięta.

Najpierw trochę topografii. Otóż Strasznica położona była jako najdalej na północ wysunięte osiedle Gdyni. Dalej na północ były już tylko pola, tzw. Mały Lasek (własność rodziny Skielników) i nieużytki. A później było już Janowo czyli część Rumi.

Tak więc Strasznica leżała na północ od Ćmirowa, od którego oddzielały ją pola uprawne i ugory, ciągnące się po lewej stronie ul. Chylońskiej (idąc w kierunku Rumi). Po prawej było nieco pól uprawnych, dalej tor kolejowy, a za nimi łąki i torfowiska. Na wspomnianych ugorach po lewej stronie ul. Chylońskiej, tuż za Ćmirowem pasły się kozy, niekiedy rósł żółto kwitnący łubin, grano w piłkę, a na Św. Jana płonęły ogniska.

W czasie okupacji, uciekając przed głodem, próbowano nieużytki uprawiać, sadząc tam ziemniaki, lecz nienawożone piaski, dawały plony tak mizerne, że z upraw tych zrezygnowano.

Samo osiedle Strasznica stanowiły 4 – 5 budynków ustawionych od frontem do ul. Chylońskiej oraz kilkanaście baraków, wzdłuż ul. Łubinowej, która biegła aż do lasu. Tu mieszkali robotnicy portowi, jacyś rzemieślnicy, kilku małorolnych Kaszubów, no i paru moich szkolnych kolegów – Kreft, Serocki, Rogacki, Grzegowski.

Za Gierka, w miejscu Strasznicy wybudowano osiedle Sibeliusa – fińskiego kompozytora, o światowej sławie. Czemu właśnie tak – nie wiadomo.

A jeżeli chodzi o nazwę Strasznica, to Edward Obertyński uzasadnił to tym, że ponoć w 1853 roku na terenach tych panowała cholera. Zmarłych grzebano poza osiedlem Cisowa, właśnie w rejonie przyszłej ulicy Łubinowej. O zarazie z upływem lat zapomniano, ale nazwa kojarząca się z owym cmentarzem zachowała się – to właśnie miejsce zwano Strasznicą.

Ćmirowo - ul. Owsiana

W 15. numerze „Rocznika Gdyńskiego” z 2003 roku, znajduje się mój tekst dotyczący Ćmirowa - jednego z najstarszych osiedli współczesnej Gdyni (również na blogu pojawił się wpis o tej dzielnicy TUTAJ znajduje się ten post). W tekście wymieniam kilka razy ul. Owsianą. To ważna ulica Ćmirowa, gdyż łączy ul. Chylońska i przystanek SKM Gdynia-Cisowa z pobliskim lasem, Babskim Figlem i cisowskim cmentarzem. Połączenie z przystankiem SKM nastąpiło w 1993 roku, gdy po latach starań udało się taki przystanek uruchomić. Wcześniej, przez lata mieszkańcy Ćmirowa i Strasznicy korzystali z dworca kolejowego w Chyloni odległego o ok. 2 km.

Nieco wcześniej, bo w latach 7o. ubiegłego wieku ul. Owsianą poszerzono pokryto asfaltem i dodano drugą jezdnię. Poza tym poprowadzono tam trakcję trolejbusową od ul. Morskiej, odciążając ul. Chylońską. Poszerzenie ul. Owsianej wiązało się z koniecznością wyburzenia kilkunastu starych kaszubskich budynków i zabudowań gospodarczych, a także wycinką starych lip, klonów i kasztanowców. Kilka gospodarstw zlikwidowano budując na ich miejscu bloki mieszkalne, a na ugorach i lichych piaskach postawiono pawilony handlowe, usługowe, garaże, a nawet nowy komisariat policji przeniesiony tu z Chyloni.

Idąc w kierunku lasu a więc po prawej stronie ul. Owsiane powstało osiedle domków jednorodzinny i całkiem nowa ulica Lniana, która biegnie wzdłuż lasu do osiedla Sibeliusa (tam gdzie przed laty była wspomniana wyżej Strasznica ze swoja jedyną, piaszczystą "ulicą" Łubinowa). Ćmirowo dorobiło się też swojego kościółka, którego  wieża wyłania się z sosnowej gęstwiny.

To już całkiem inne Ćmirowo, niż to które pamiętam z lat mojej młodości i przedwojennego dzieciństwa. Wprawdzie pozostały nieliczne domy z tamtych lat, pojedyncze stare drzewa, lecz zmienili się mieszkańcy tego osiedla. Bloki i wieżowce zasiedlili ludzie nie mający tu korzeni, a liczni mieszkańcy starego Ćmirowa i Cisowej leżą już na pobliskim cmentarzu. Te wspomnienia i refleksje naszły mnie, gdy przeglądałem rodzinny album i natrafiłem tam na stare zdjęcie mojego syna stojącego na piaszczystej i ogrodzonej płotami ul. Owsianej. Już za parę lat tędy pobiegnie nowa Owsiana, dwupasmowa i wyasfaltowana.

Fragment ówczesnej Owsianej pokazuje nieistniejące już domy i sady. Po lewej fragment przydomowego sadu Szymanowskich, dalej szczyt baraku Flonsów. Po prawej zaś dom czynszowy Lubnera, dalej domek Barzowskich i drzewo (grusza) przed domem Buszów. Samego domu nie widać, zasłania go bowiem piętrowy domek Barzowskich. A szkoda, bo u Buszów spędziłem niejedną godzinę, grając w karty ze Stefanem i Staśkiem, słuchając beloczenia (mówienie po kaszubsku) ich matki i podziwiając podłogę tej chaty, która była wyłożona cegłami. Podłoga ta - częściowo wydeptana, pochodziła zapewne z XIX wieku na co wskazywały też stare wysokie drzewa owocowe, których konary sięgały poza dach chaty. Po przeciwnej stronie zabudowań Buszów znajdowano się gospodarstwo Potrykusów - Belbonów (Potrykusów w Ćmirowie było kilku, a każdy z nich miał dla odróżnienia swoje przezwisko często dodawane do nazwiska).

Dom Belbonów również był stary. Otaczał go wieloletni sad, a samą chatę osłaniały wiekowe klony. Wszystko to przestało istnieć, gdy budowano nową Owsianą. Zginęły budynki i sady, które dla nas dzieciarni były wielką atrakcją, bo wystarczyło sięgnąć ręką do wychodzących za płot gałęzi, by zerwać garść wiśni lub zebrać z ulicy stracone przez wiatr gruszki. Z tamtych czasów pozostały już tylko wspomnienia.

Ulica Kielecka.

Dziś Witomino ze Śródmieściem Gdyni łączą aż trzy ulice – Witomińska, Małokacka i najmłodsza z nich Kielecka. Ta ostatnia powstała „na surowym korzeniu” i to dosłownie, bowiem do 1967 roku biegła tędy leśna ścieżka. Od biedy była ona przejezdna dla furmanek, bo samochodami jechali tylko ci, którzy z braku wyobraźni narażali swój pojazd na poważne uszkodzenia.

Po wojnie i wcześniej, dziś liczące prawie 30000 Witomino – jedna z liczących się dzielnic Gdyni – miała połączenie z „miastem” (tak się wtedy mówiło) ulica Witomińską i Malokacką, które też były mało przejezdne. Przyszłą ulicą Kielecką odbywano leśne spacery, jeżdżono rowerami, a w zimie po łagodnym spadku terenu, saneczkowano.

W reportażu Zbigniewa Uniłowskiego z 1937 roku, pt. „Gdynia na co dzień” zamieszczonym w „Wiadomościach Literackich”, o Witominie znajdujemy dwa epizody. Jeden to opis kradzieży węgla z wagonów (zapewne z tzw. magistrali węglowej), a drugi to opis śmietniska – dziś tu ul. Narcyzowa i bloki – na którym toczono boje o nadpsute pomarańcze dowożone tu z portu. Autor reportażu – naoczny świadek tych incydentów – nie podaje jaką ulica odbywał się transport ciężarówkami nadgniłych owoców z portu. Przypuszczać należy, że odbywał się on ul. Witomińską, na pewno przejezdną już od 1929 roku tj. od czasu gdy zlokalizowano przy tej ulicy Cmentarz Komunalny. Tamta ulica Witomińska – co zapewne pamiętają Starzy Gdynianie – wybrukowana była kocimi łbami, na których podskakiwały wozy wiozące trumny...

W powojennych czasach, gdy za PRL – u zdecydowano się na rozbudowę Witomina (a była to pierwsza połowa lat 60. ubiegłego wieku), zaistniała pilna potrzeba wybudowania nowoczesnej trasy komunikacyjnej umożliwiającej dowóz materiałów budowlanych do budującego się z rozmachem osiedla, przewóz pracowników na budowę, a także mieszkańców zasiedlających nowe bloki.

Wtedy to – jak donosił „Głos Wybrzeża” z dnia 27 stycznia 1967 roku, w artykule „Rozpoczęte roboty na nowej drodze do Witomina”. To był początek. Nieco wcześniej – chyba jesienią 1965 roku – byłem mimowolnym świadkiem „przymiarki” do budowy tej ulicy. Spacerując wraz z dwuletnim synem leśną drogą w kierunku Witomina, spostrzegłem kilka mijających nas samochodów osobowych jadących „pod górkę”. W jednym z nich dostrzegłem znajome twarze ówczesnych włodarzy miasta, którzy zapewne z projektantami przyszłej ulicy przeprowadzali rekonesans terenu przyszłej budowy.

Las witomiński jesień 1965. Tędy za dwa lata  będzie przebiegać ulica Kielecka.  

A czas naglił. Zmobilizowano siły i środki na tym zadaniu, bo już w grudniu 1967 roku (patrz „Głos Wybrzeża” z 17 grudnia 1967 roku) poinformowano społeczeństwo o oddaniu do użytkowania jezdnię ul. Kieleckiej.

Jak widać, zadanie realizowano etapami. Chodnik i oświetlenie ulicy odłożono na rok następny. Na lata następne odłożono natomiast budowę drugiej jezdni – po lewej stronie ulicy idąc „pod górkę” - przeprowadzając tam tylko wycinkę drzew i krzewów oraz rezerwując odpowiedni pas gruntu przez całą długość lasu...

I tak pozostało do dziś!

A przecież od tego czasu minęło prawie pół wieku, przybyło samochodów, rozrosło się Witomino, uruchomiono kolejne linie autobusowe, zmodernizowano ul. Małokacką, powiązano komunikacyjne osiedle z obwodnicą trójmiasta...

Ćmirowo

W tekście o Babskim Figlu, w jednym miejscu wspomniałem Ćmirowo. Pierwsza czytelniczka moich artykułów, moja żona Sabina, zwróciła mi uwagę, że nazwa ta dla wielu czytelników mojego blogu może być niezrozumiała. W związku z tym postanowiłem przybliżyć nieco czytelnikom tę dzielnicę Gdyni.

Otóż, Ćmirowo to najstarsza część Cisowej, w zasadzie jej kolebka. Położona jest w pobliżu cisowskiego cmentarza, a rozciąga się od ul. Zbożowej, wzdłuż ul. Chylońskiej aż po obecne osiedle Sibeliusa. Inaczej to część starej Cisowej obejmująca ul. Owsianą, Pszeniczną, Jęczmienną, i Słomianą oraz nowe ulice – Lnianą i odcinek ul. Morskiej (dawna ul. Kłosowa) od nr 232 aż po wspomniane osiedle Sibeliusa. Enklawą Ćmirowa jest Babski Figiel, któremu poświęciłem oddzielny tekst.

O Ćmirowie i jego związkach z Cisową pisałem już wcześniej w „Roczniku Gdyński” nr 15 z 2003 roku (patrz str. 61). Tam tekst pt. „Ćmirowo jedno z najstarszych osiedli obecnej Gdyni”. Zaprezentowałem tam Ćmirowo i Cisową na tle Pomorza i Gdyni, do której osiedle to od 1935 roku należy.

Przekonany o tym, że nie wszyscy Czytelnicy sięgną do wymienionego „Rocznika...” przytaczam sam siebie – kilka fragmentów z tamtego tekstu. Oto one:

W czasach mojego dzieciństwa, które spędziłem w Cisowej, Leon Lubner (w „Roczniku...” błędnie napisano Lubbner) był właścicielem wszystkich okolicznych piaszczystych pól, aż po las. Posiadał poza tym łąki, za torem kolejowym, duży sad wraz z zabudowaniami i trzykondygnacyjny dom mieszkalny – czynszówkę dla lokatorów (gbura tego po wojnie zniszczono – ale to już całkiem inna historia). Centrum Ćmirowa stanowił wówczas rejon starej dziewiętnastowiecznej szkoły. Boisko szkolne dochodziło do Cisowskiej Strugi i było nie ogrodzone. W lecie przez to boisko pędzono na pastwisko krowy, przy okazji pojąc je w Cisowskiej Strudze, za którą – po przeciwnej stronie ul. Chylońskiej – prowadziła droga na łąki... Ostatnie lata 20 wieku przyniosły znaczące zmiany dla Cisowej i Ćmirowa. Przez pole Lubnera pociągnięto dwupasmową ul. Morską, która przejęła prawie cały ruch kołowy z ul. Chylońskiej. Po prawej stronie idąc do cmentarza, na wzniesieniu, które nazwaliśmy „mała górką”, stanął zgrabny kościółek pod wezwaniem Dobrego Pasterza, wraz z plebanią. Od torów kolejowych i przystanku SKM do ul. Morskiej, wzdłuż odcinka ul. Owsianej poprowadzono ulicę dwupasmową (...). Dawne pola uprawne zabudowano wieżowcami i pawilonami handlowymi. Uruchomiono przy cmentarzu komisariat policji, przeniesiony tam z Chyloni. Przy ul. Lnianej (...) wybudowano osiedle domków jednorodzinnych. Rozbudowano Szkołę Podstawową nr 31, włączając w jej teren dawną posiadłość Lubnera. Na polu przy ul. Pszenicznej stanął gmach szkolny i pracownie Technikum Tworzyw Sztucznych...

Już poza cytatem dodać wypada, że przed paroma laty przy ul. Jęczmiennej wybudowano i oddano użytkownikom nowoczesny Dom Pomocy Społecznej.

A dla mnie Ćmirowo jest krainą mojego dzieciństwa. Najbliższą mi dzielnicą Gdyni. Pozostało tam jeszcze paru kolegów z lat młodości. Nieco zapyziałych starych domków, starych drzew i cmentarz położony na gruncie, który przed wojną parafii ofiarowała rodzina Lubnerów.

Babski Figiel – gdzie to jest?

Nawet nie wszyscy Cisowiacy wiedzą gdzie znajduje się Babski Figiel. Na pewno nie wiedzą tego ci wszyscy mieszkańcy Cisowej, którzy zasiedlili tę dzielnicę dopiero w latach 70. ubiegłego wieku, zajmując spółdzielcze mieszkania w blokach wzdłuż ul. Morskiej na odcinku od ul. Kcyńskiej po Osiedle Sibeliusa. Tymczasem Babski Figiel jak istniał tak istnieje – a nawet modernizuje się...

Ale dość zagadki. Babski Figiel to niewielki przysiółek położony tuż przy lesie nieopodal cisowskiego cmentarza. Jego „historyczna”, a więc najstarsza część to zaledwie trzy budyneczki. Powstały one zapewne w latach 20. ubiegłego wieku, bowiem gdy w 1938 roku wprowadziliśmy się do Cisowej, owe budyneczki już istniały. Z racji swojego położenia, przysiółek ten był rodzajem enklawy – i to nie tylko topograficznie, ale również społecznie. Jego mieszkańcy – a byli to robotnicy i ich rodziny – trzymali się z dala od najbliższych sąsiadów, żyjąc we własnej niewielkiej społeczności.

A gdy o topografii mowa, to zaznaczyć należy, że domki Babskiego Figla położone są u podnóża morenowych pagórków – Bieszków Górki i Malinowskich Górki (nazwy od nazwisk właścicieli). Z Ćmirowa dochodziło się tam skrótem, przez pole Leona Lubnera. Latem szło się wydeptana ścieżką przez łan żyta, a zimą omijając śnieżne zaspy.

Ulica Owsiana była wtedy nieutwardzoną, piaszczystą drogą, która do Babskiego Figla nie dochodziła, a kończyła się w lesie. Obecnie po wybudowaniu w pobliżu Komisariatu Policji, do Babskiego Figla wiedzie ul. Owsiana skręcając przy końcu cmentarnego ogrodzenia w lewo, prawie pod kątem prostym. Ulica jest wyasfaltowana i niczym nie przypomina owej piaszczystej drogi z lat mojej młodości.

Pierwszy piętrowy domek przysiółka ma numer 39. pozostałe dwa zabudowania nie mają widocznej numeracji. Widocznie uznano ją za niepotrzebną, bądź też (co jest mało prawdopodobne) wszystkie budynki mają ten sam numer!? Ostatni w szeregu to dom Reinhardtów, do których należało też nieco ziemi ornej na zapleczu budynku oraz niewielki sad. Budynek jest odnowiony i swoja kolorową elewacją odstaje od dwóch pozostałych. W wyraźnie złym stanie technicznym jest domek środkowy – architektonicznie najciekawszy i chyba najstarszy. To zapewne dom Bieszków, którzy kiedyś mieli tu gospodarstwo, i od których nazwę wzięła sąsiednia górka. Domek ten robi wrażenie rozsypującego się i stoi dla tego, że podpierają go domki sąsiednie.

Od zawsze nurtowało mnie pytanie – skąd taka niecodzienna nazwa owego przysiółka? Na pytanie nigdy nie uzyskałem jednoznacznej odpowiedzi. Zwykle były to tylko przypuszczenia. Przypuszczać można różnie... Zapewne miejsce na którym wybudowano domki już wcześniej nosiło ową dziwną nazwę. Może tu zbierały się cisowskie baby, aby figlować, czyli bawić się i baraszkować. A może tu na Bieszków Górce, wtedy jeszcze niezalesionej, odbywały się sabaty miejscowych czarownic? Miała i ma Chylonia swoją Świętą Górę, więc dla przeciwwagi Cisowa miała swój Babski Figiel... W takim przypadku owa nazwa pochodziłaby z odległych czasów, gdy na Kaszubach, jak i w całej Europie szukano czarownic i bezlitośnie je tępiono.

W tej sytuacji sięgnąłem do starej mapy Schrottera z lat 1796 – 1802 szukając interesującej nas nazwy. Owa mapa chociaż dość szczegółowa owej nazwy ani też przysiółka nie podaje. Tak więc nazwa Babski Figiel i jej rodowód nadal pozostaje niewyjaśniony.

Na koniec jeszcze kilka zdjęć z Babskiego Figla. 

Pola Leona Lubnera na lewo od Babskiego Figla, w tle widać fragment Malinowskich Górki. Obecnie, na lewo od cmentarza w Cisowej w miejscu gdzie kiedyś były pola Leona Lubnera, znajdują się sklepy, budynek policji oraz wieżowce ( zdjęcie zrobione w VII 1963).

Babski Figiel obecnie (zdjęcie wykonane 31.10.2012).

Babski Figiel obecnie (zdjęcie wykonane 31.10.2012).

Babski Figiel obecnie (zdjęcie wykonane 31.10.2012).

Babski Figiel obecnie (zdjęcie wykonane 31.10.2012).